Katedra Łomżyńska

Kościół Farny pod wezwaniem św. Michała Archanioła i Jana Chrzciciela. Od 1925 r. kościół katedralny (1925 - utworzenie Diecezji Łomżyńskiej).

Znajduje się między ulicami: Sadową, Dworną i Giełczyńską.  Budowę rozpoczęto przed 1504 r. Fundatorami byli: ks. Anna Mazowiecka oraz jej synowie: Janusz i Stanisław. Budowę dokończył ks. Jan Wojsławski, proboszcz łomżyński w 1525 r., a konsekracji dokonał biskup płocki Andrzej Noskowski.

Katedra, w ciągu ponad czterech wieków, poddawana była wielu renowacjom i przebudowom. Do 1519 r. kościół był budowany jako bazylikowy. W latach 1691-92 architekt Józef Szymon Belotti przeprowadził remont wraz z przebudową (uległ  wtedy zmianie m. in. szczyt fasady). Z kolei w trakcie remontu przeprowadzonego w latach 1752-53 wybudowano murowany chór muzyczny. W XIX wieku przeprowadzono jeszcze kilka remontów. Dobudowano wtedy neogotycką zakrystię, a kruchtę w przyziemiu dzwonnicy przekształcono na kaplicę św. Kazimierza. Renowacje prowadzono również w XX-leciu międzywojennym. II wojna światowa oszczędziła katedrę (w przeciwieństwie do pozostałej części miasta).

Kościół jest późnogotycki, orientowany, z barokowymi szczytami fasady. Budowa trójnawowa, o obniżonych nawach bocznych.  Okna ostrołukowe z witrażami, sklepienia gwiaździste i kryształowe.Początkowo zamierzano wybudować świątynię w stylu gotyckim bazylikowym. W architekturze bazylikowej środkowa nawa jest wyższa od bocznych i posiada własne oświetlenie górnymi oknami. Budowę w stylu bazylikowym widać na pierwszym przy wejściu do kościoła przęśle nawy głównej i nawy bocznej od południa.

W obecnym wyglądzie fasada kościoła jest podzielona na dwie części stylowo odmienne. Dolna część jest z cegły nieotynkowanej o dekoracji architektonicznej w stylu późnego gotyku. Podpierają ją dwie potężne skarpy o linii ścian dzielących nawy i dwie niższe ustawione na rogach pod kątem. Górna część składa się z trzech szczytów wspartych gzymsach wieńczących i tworzących z kolei zwieńczenie trzech przęseł fasady; te odpowiadają trzem nawom kościoła.

Sklepienie nawy środkowej jest gwiaździste a naw bocznych - kryształowe; jedynie przy wejściu w nawie południowej w jej partii niżej - gwiaździste. Każde ze sklepień naw dzieli się na pięć przęseł. Masywne filary posiadają od strony naw zdwojone pilastry o uskokowych kapitelach rozszerzających się ku górze.

Prezbiterium, ukierunkowane na wschód słońca, jest podniesione w stosunku do nawy o trzy stopnie i oddzielone od niej ścianą tęczową z łukiem. Posiada sklepienie żebrowane. W ścianie północnej znajdują się dwie bliźniacze ostrołukowe arkady. Zaznaczają one miejsce galerii książęcej, która otwierała się na prezbiterium.

Cały kościół wewnątrz jest otynkowony z wyjątkiem żeber sklepiennych i części filarów od strony nawy głównej i bocznych. Tynki te są narzutem późniejszym. Organy 41-głosowe wykonano w 1933 r.

Kaplice i ołtarze

Katedra posiada dwie kaplice. Jedna pod wezwaniem Matki Boskiej Różańcowej przylega do muru południowego. Pierwotnie oświetlało ją okno podłużne zwieńczone półkolem i okna okrągłe. Podłużne zamurowano w XVI wieku z powodu umieszczenia w kaplicy nagrobków rodziny Modliszowskich. Kaplica posiada sklepienie kryształowe. W polu głównym ołtarza znajduje się obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem, późnogotycki z XVI wieku, malowany na desce. Obraz był wielokrotnie przemalowywany, zwłaszcza twarz. Ukoronowany przez Ojca Świętego w 1991 roku. W zwieńczeniu górnym po lewej stronie jest rzeźba nieznanego świętego, a po prawej jakiejś zakonnicy. Niżej po lewej stronie rzeźba przedstawia świętego Dominika, a po prawej świętą Różę z Limy lub Katarzynę Sieneńską. Rzeźby pochodzą z przełomu XVI/XVII wieku. Umieszczona w kaplicy chrzcielnica została wykonana w połowie XVII wieku.

Przy kaplicy w zwieńczeniu nawy południowej jest ołtarz wykonany po 1950 roku. Na uwagę zasługuje obraz przedstawiający Annę Samotrzecią malowany na płótnie.

Przy trzecim filarze nawy południowej od wejścia znajduje się ołtarz, przeniesiony w 1986 roku z kaplicy pod dzwonnicą. Ołtarz pochodzi z początku XVII wieku. Drewniany ołtarz przy czwartym filarze pochodzi z początku XVII wieku. W partii dolnej w uszakach ornamenty okuciowe, w górnej rzeźbione postacie św. Barbary i św. Katarzyny Aleksandryjskiej. Główny ołtarz z marmuru wykonano w 1959 roku. W zakończeniu nawy północnej jest ołtarz barokowy Ukrzyżowanego Pana Jezusa.

Nagrobki

W każdej z naw bocznych znajdują się po trzy zabytkowe nagrobki. W pierwszym filarze od chóru muzycznego jest płyta nagrobna Jana Wojsławskiego z około połowy XVI wieku. Nagrobek Mikołaja Troszyńskiego został wykonany w 1611 roku i reprezentuje styl renesansowy. Odznacza się dobrymi proporcjami i subtelną ornamentyką. Nagrobek Andrzeja i Elżbiety Modliszowskich został wyrzeźbiony w 1589 roku w kamieniu, w stylu renesansowym. Pochodzi z warsztatu rzeźbiarskiego w rejonie krakowskim bądź z kręgu oddzaływania Santi Gucciego. Nagrobek Nikodema Kossakowskiego jest wykonany w marmurze. Pochodzi z pierwszej połowy XVII wieku z doby wczesnego baroku, z warsztatu krakowskiego. Nagrobek Hieronima i Anny Modliszowskich został wykonany 1591 roku w wapieniu, w stylu renesansowym. W obecnej formie stanowi typ nagrobka piętrowego. Nagrobek dziecięcy Jana Modliszowskiego jest rzeźbiony w wapieniu. Cechuje go pełna umiaru architektura oraz na wysokim poziomie ujęcie rzeźbiarskie.

Rzeźby i obrazy

W kruchcie kościoła wisi krzyż drewniany z końca XVIII wieku. Na łuku tęczowym (ścianie oddzielającej nawę od prezbiterium) znajduje się gotycki krucyfiks na którym wyryto datę 1526. Ambona pochodzi z pierwszej połowy XVII wieku.Wśród obrazów na ścianach na szczególną uwagę zasługują: św. Franciszka z końca XVIII wieku, Matki Boskiej Nieustającej Pomocy, Chrystusa na krzyży barokowym z XVIII wieku. W zakrystii katedry są zabytkowe obrazy, oraz naczynia i szaty liturgiczne. Pośród kielichów najstarszy pochodzi z około 1500 roku. Najstarsza monstrancja została wykonana w 1669 roku w warsztacie krakowskim. Do zabytków należą też dwa ornaty barokowe z przełomu XVII/XVIII wieku i z drugiej połowy XVIII wieku.

Dzwonnica

Łączy się od strony północnej z murem świątyni. Zachowała ona najbardziej pierwotny wygląd z całej budowli. Dawniej gdy dachy naw bocznych były niższe, dzwony wisiały w przestrzeni otwierającej się na wszystkie strony w półkole sklepionymi przeźroczami. Trzy kondygnacje dzwonnicy są podzielone pasami. Najbogatsza jest dekoracja środkowej części. Na północnym szczycie dzwonnicy znajdowała się tarcza zegarowa. W 1812 roku mechanizm przestał funkcjonować.

Katedrę i otoczenie w granicach ogrodzenia murami cmentarza kościelnego uznano za zabytek. Stanowi bardzo cenny obiekt budownictwa gotyckiego z okresu XV-XVI wieku jako wyraz artystycznych narodowych form architektonicznych z okresu średniowiecza.

Monika Buczyńska i Katarzyna Kamińska

Wirtualny spacer po katedrze