Historia Łomży

Łomża - od 1975 do 1998 siedziba władz wojewódzkich - leży na lewym brzegu Narwi. Jest ważnym węzłem drogowym na szlaku turystycznym, wiodącym z centrum i południa Polski na Pojezierze Mazurskie, oddalonym od Białegostoku o 81 km. i od Warszawy o 136 km. Herbem miasta jest jeleń, przeskakujący przez kamienie. Nazwa Łomży jest topograficzna.

Gród założono w X wieku w odległości 5 km. od obecnego centrum, w pobliżu wsi Stara Łomża i przysiółka Szur. Pozostałością po nim jest olbrzymie grodzisko nazwane Górą Królowej Bony oraz Wzgórze Św. Wawrzyńca. Według tradycji, pierwotny kościół został założony przez Św. Brunona z Kwerfurtu około 1000 roku. Świątynię tę rozebrano w 1765 roku.

Usytuowanie Łomży na obecnym miejscu nastąpiło w drugiej połowie XIV wieku. Wytyczono wówczas rynek i ulice, wybudowano dwór książęcy, kościół parafialny pw. NMP i Św. Rozesłańców na Księżej (Księdzowej) Górze. Założono szpital Św. Ducha i szkołę parafialną.

Pierwsza wzmianka źródłowa o Łomży pochodzi z 1400 roku. Prawa miejskie chełmińskie otrzymała 15.VI.1418 roku od księcia Janusza I. Po śmierci ostatnich książąt mazowieckich i wcieleniu Mazowsza do Korony w 1526 roku, Łomża stała się miastem królewskim. Zygmunt I Stary potwierdził wszystkie prawa i przywileje .

Rozkwit Łomży przypada na XV - XVI wiek. Miasto leżało na szlaku rzecznym Narew - Wisła , posiadało port i sześć mostów. Otoczone było wałami. Stąd rozchodziły się ważne drogi handlowe do Prus, Wilna, Rusi i na zachód Europy. Łomża była więc ośrodkiem handlu i miejscowego rzemiosła, siedzibą urzędów i sejmików. W połowie XVI wieku liczyła około 3300 mieszkańców, ponad 540 domów, 7 kościołów, miała dwór królewski, ludwisarnię, arsenał, łaźnię, spichrze zbożowe, magazyny soli i inne budowle.

W XVII wieku wybudowano w mieście dwa kościoły drewniane z klasztorami jezuitów i benedyktynek. W 1614 roku utworzono szkołę średnią, przekształconą w 1616 roku w Kolegium Łomżyńskie, prowadzone przez jezuitów, a potem przez pijarów. W połowie XVII wieku wzniesiono kościół jezuitów pw. Św. Stanisława Kostki (zniszczony w 1944 roku).

W połowie XVII wieku zaznacza się upadek Łomży, spowodowany wojnami szwedzkimi oraz licznymi pożarami. Powodzie, zarazy nawiedzały miasto do końca XVIII wieku. W 1794 roku miasto zajęli Prusacy. Pozostawało w ich rękach do 1807 roku.

Od początku XIX wieku miasto powoli dźwigało się z upadku. W latach 1816-1866 Łomża była siedzibą władz administracyjnych.

Mieszkańcy Łomży i okolic brali czynny udział w powstaniu listopadowym i styczniowym. Przy szosie wiodącej do Zambrowa znajduje się pomnik z 1916 roku, upamiętniający okres 1863-1864 roku.

W XIX wieku obszar miasta znacznie się powiększył. Już na początku XVII wieku wytyczono tzw. Nowy Rynek i ulice. Powstały fabryki sukna, browar, garbarnia i rafineria cukru. W 1826 roku wzniesiono ratusz, przeprowadzono regulację ulic i ważny trakt petersburski, założono ogród spacerowy. W 1860 roku miasto liczyło około 6000 mieszkańców. Szczególnie szybki rozwój datuje się od 1866 roku, gdy miasto stało się siedzibą władz gubernialnych. W 1862 roku wzniesiono duże, murowane więzienie. W latach 1902-1909 Łomża została otoczona wieńcem fortów i zamieniona w silną twierdzę.

W okresie I wojny światowej Łomża znalazła się pod okupacją niemiecką. W latach 1916-1918 miasto otrzymało połączenie z Ostrołęką oraz przez Łapy z Białymstokiem. Podczas wojny polsko - radzieckiej, w 1920 roku w okolicy Łomży toczyły się zacięte walki.

W 1912 roku miasto liczyło około 22000 mieszkańców a w 1939 roku 27000 (bez wojska). W okresie międzywojennym było miastem rzemiosła, handlu i drobnego przemysłu, siedzibą licznych szkół i kilku drukarń. W 1925 roku powstała diecezja łomżyńska z siedzibą biskupią w Łomży.

W czasie II wojny światowej Łomża została zniszczona w 70%. W pierwszych dniach, od 7 do 10 września 1939 roku, na linii Narwi toczyły się zacięte walki. Do historii przeszła obrona odcinka Wizny nazwana polskimi Termopilami. 29 września 1939 roku do miasta wkroczyły wojska radzieckie. Dokonywano aresztowań i wywozów miejscowej ludności do ZSRR. Najliczniejsze deportacje nastąpiły w lutym 1940 roku i na początku czerwca 1941 roku. Po 22 czerwca - Łomża pod okupacją hitlerowską. 13 września 1944 roku ponownie wkroczyły do Łomży wojska radzieckie.

W okresie okupacji ludność Łomży bardzo ucierpiała na skutek represji i masowych egzekucji dokonywanych w Lesie Jeziorkowskim, Giełczyńskim i pobliskich miejscowościach. W czasie działań wojennych zniszczeniu uległ dworzec kolejowy, kościół popijarski, szpital żydowski i wiele innych budowli. Po wojnie, liczba ludności zmniejszyła się o 60%. Urzędy i szkoły rozpoczęły pracę w lutym 1945 roku.

Ważniejsze zabytki w Łomży

• Kościół pw. Św. Michała - dawna fara, obecnie katedra, zbudowana w latach 1504 - 1525.
• Zespół klasztorny ojców kapucynów - kościół pw. Matki Boskiej Bolesnej, oddany do użytku w 1798 roku.
• Zespół klasztorny sióstr benedyktynek - kościół pw. Św. Trójcy i Wniebowzięcia NMP.
• Ratusz - kamienica z 1860 roku
• Grodzisko - z X - XII wieku.
• Cmentarz - z XVIII wieku.
• Pomnik - barć w Lesie Jednaczewskim.